αποκρυφισμός

Όρος με τον οποίο χαρακτηρίζονται όλα τα ιστορικο-πολιτιστικά φαινόμενα, σε οποιαδήποτε χώρα, εποχή ή πολιτισμό, τα οποία συνίστανται στην κατοχή και την άσκηση μιας μυστικής διδασκαλίας, λίγο έως πολύ πολύπλοκης και συστηματικής, που έχει ως θεματοφύλακες ένα ή πολλά άτομα και περιεχόμενο τις απόκρυφες ικανότητες και ιδιότητες της φύσης και του ανθρώπου. Συχνά, η δυνατότητα επενέργειας επάνω σε μυστικές δυνάμεις και χρησιμοποίησής τους για τον έναν ή τον άλλο σκοπό επεκτείνεται στις αποκρυφικές παραδόσεις, σε υπεράνθρωπα όντα (αγγέλους ή δαίμονες) ή απλώς όχι ανθρώπινα (ψυχές των πεθαμένων) και μερικές φορές μέχρι τις θεότητες ή και τον ίδιο τον έναν και μοναδικό Θεό, ανάλογα με τους θρησκευτικούς ορίζοντες μέσα στους οποίους προβάλλουν, συγκροτούνται και δρουν οι αποκρυφικές δυνάμεις. Ο όρος α. δικαιολογείται συνεπώς από διπλή άποψη: σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίας (απόκρυφες δυνάμεις) και με το γεγονός ότι η διδασκαλία τηρείται μυστική. Η χρησιμοποίηση εξαίρετων και ασυνήθιστων δυνάμεων ταυτίζει ευρύτατα τον α. με τη μαγεία κάθε φορά που εμφανίζεται ο στενά εσωτερικός χαρακτήρας του πρώτου και κατά το μέτρο που αυτός συγκροτείται ως εσωτερική και διαφορετική διδασκαλία μέσα στο ιδεολογικό περιβάλλον (και συχνά σε αντίθεση με αυτό) της κοινότητας στην οποία ανήκουν οι φορείς του. Γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει κατά γενικό κανόνα να αποκλείονται αποκρυφικές εκδηλώσεις μέσα στον κόσμο των πρωτόγονων πολιτισμών. Μόνο στον σαμανισμό μπορούμε να διαπιστώσουμε μερικά χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να τον συγκαταλέξουν στην κατηγορία του α. Ο σαμάν είναι ο μόνος θεματοφύλακας των κανόνων που κάνουν δυνατή την επαφή με τα πνεύματα· ο πνευματικός ορίζοντας του σαμάν είναι μόνο κατά ένα μέρος –και σε ό,τι είναι λιγότερο ουσιώδες– κοινός με τον αντίστοιχο της κοινότητας· η μεταβίβαση αυτής της αποκλειστικής κληρονομιάς γίνεται με τη μύηση. Ανάλογα χαρακτηριστικά, λίγο έως πολύ δημόσια και αλληλέγγυα με το περιβάλλον, μπορούμε να διαπιστώσουμε και στον θρησκευτικό πολιτισμό του αρχαίου κόσμου, όπως συμβαίνει με το έργο ιερέων ειδικών στα ξόρκια και στα μάγια, που ασκείται σύμφωνα με παράδοση αποδεκτή από όλους –αν και οι θεωρούμενες αθέμιτες και επιζήμιες πράξεις (μαύρη μαγεία, σχέσεις προς κακοποιές υπεράνθρωπες δυνάμεις) φαίνεται να πλησιάζουν προς εμβρυώδεις μορφές α. Το ίδιο συνέβαινε και στην αρχαία Ελλάδα, όπου ο εσωτερισμός περιοριζόταν στα μυστήρια, αλλά και στη Ρώμη όπου ο νόμος τιμωρούσε αμείλικτα όλες τις πράξεις ατομικής μαγείας, ακόμα και αν ήταν ακίνδυνες. Αποκρυφολογικές παραδόσεις και αποκρυφιστικές τάσεις συναντώνται ευρύτατα κατά την περίοδο της παρακμής της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με τη δαιμονολογία, στην οποία ξεπέφτει ο νεοπλατωνισμός, με τις ερμητικές και τις γνωστικιστικές φιλοσοφικές διδασκαλίες, με την ελληνική αλχημεία και τη θεουργία. Κατά τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού, ο ξεπεσμός των θεών της ειδωλολατρίας στην κατηγορία των δαιμόνων έχει ως αποτέλεσμα να ταυτιστούν, θεωρητικά και νομικά, οι ειδωλολατρικές επιβιώσεις με τη μαύρη μαγεία και για αιώνες η στάση της εκκλησίας θα ταλαντευτεί ανάμεσα στην απορρόφηση αυτών των υπολειμμάτων (δίνοντάς τους μια εξωτερική μορφή τυπικά χριστιανική) και στην ανοιχτή καταδίκη όσων από αυτά εξακολουθούσαν να μην υποτάσσονται στις απαιτήσεις της χριστιανικής ευσέβειας· όλα αυτά τα στοιχεία διοχετεύτηκαν στη μαγεία και στον μεσαιωνικό α. προκαλώντας κάποτε την εμφάνιση συγκριτικών χριστιανο-ειδωλολατρικών αποκρυφικών παραδόσεων. Μεγάλη ώθηση στον μεσαιωνικό α. έδωσε η αραβική κατάκτηση· μετά την επαφή τους με την πολιτιστική κληρονομιά της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Ανατολής, οι Άραβες υιοθέτησαν τις αποκρυφικές και μυστηριακές παραδόσεις της, τις μετέπλασαν σε τρόπους έκφρασης και σε μορφές που συμβιβάζονταν με τον ισλαμισμό, διαίρεσαν τις αποκρυφικές πράξεις σε θεμιτή και θεία μαγεία (που δρα μέσω θείων και αγγελικών δυνάμεων) και σε διαβολική μαγεία και ίδρυσαν τη δική τους σχολή αστρολογίας, αλχημείας κλπ. Η κατάκτηση της Ισπανίας κατέστησε δυνατή τη διάδοση του αραβικού α. στη μεσαιωνική Δύση. Δίπλα στην αραβική επίδραση, μεγάλη σημασία έχει στη δυτική αποκρυφική σκέψη η επίδραση που άσκησε ο εβραϊκός α., o οποίος στις καβαλιστικές σχολές όλης της Ευρώπης συγκέντρωσε και συστηματοποιούσε τα πιο ετερόκλητα στοιχεία, τα οποία προέρχονται τόσο από την ιουδαϊκή παράδοση όσο και από τις γνωστικιστικές και ερμητικές παραδόσεις και από τη μαγεία και τη δαιμονολογία του τέλους του αρχαίου κόσμου. Με την Αναγέννηση οι αποκρυφιστές άρχισαν να εγκαταλείπουν τις μεθόδους τελετουργικής μαγείας –που βασίζονταν στην επίκληση δυνάμεων υπερανθρώπων– για να βάλουν στη θέση τους μεθόδους που βασίζονταν στις αποκρυφολογικές ιδιότητες τμηματικών όψεων του φυσικού κόσμου (φυτά, ζώα, ορυκτά), στις ομοιότητες και διαφορές τους, στις αντιθέσεις ή τις έλξεις τους· η ενίσχυση αυτής της φυσικής μαγείας επέτρεψε στους αποκρυφιστές της Αναγέννησης να μείνουν μέσα στα πλαίσια της χριστιανικής ορθοδοξίας, τόσο στο θεωρητικό όσο και στο πρακτικό πεδίο. Σε αποκρυφιστές όπως o Αγρίππας φον Νετεσχάιμ και ο Παράκελσος (ο τελευταίος πρέπει να θεωρείται ο αυθεντικός θεμελιωτής του μαγνητισμού) διακρίνεται έντονα η επίδραση των καβαλιστικών θεωριών. Δίπλα σε αυτόν τον θεωρητικό α. εξακολουθούσε να εφαρμόζεται η μαύρη μαγεία, που είχε ήδη αρχίσει τον 13o αι. να συστηματοποιείται στις μορφές σατανισμού που έμελλε να χαρακτηρίσουν αργότερα τον 16o και τον 17o αι. Η συμφωνία με τον διάβολο, η διακατοχή του ανθρώπου από τον διάβολο και οι σαββαταίες συναθροίσεις αποτελούν ουσιώδη στοιχεία ενός διαβολικού α., εναντίον του οποίου αντέδρασε βίαια η εκκλησία που, με το δικαστήριο της Ιεράς Εξέτασης και με την υποστήριξη της κοσμικής εξουσίας, εγκαινίασε τη μακρά εποχή αγώνων κατά της μαγείας (στη Γαλλία η ποινή του θανάτου για το αδίκημα της μαγείας καταργήθηκε μόλις το 1731). Η επιδημία σατανιστικού α. της εποχής αυτής είχε μάλιστα ως αποτέλεσμα πολλά ζητήματα που είχαν τεθεί μέσα στα πλαίσια της διδασκαλίας για απόκρυφες ιδιότητες (π.χ. το ζήτημα του μαγνητισμού και το σχετιζόμενο με τη ραβδομαντεία) να βρουν πολλούς αποφασιστικούς υποστηρικτές της διαβολικής τους προέλευσης, όπως π.χ. της αποτελεσματικότητας του μαγνητισμού ή της μαγικής ράβδου. Με το τέλος του 17ου αι. η επιστήμη και η φιλοσοφία άρχισαν να εγκαταλείπουν βαθμιαία τις μαγικές και αποκρυφολογικές θεωρίες, οι οποίες εξακολουθούσαν ωστόσο να είναι διάχυτες στις λαϊκές δοξασίες όλων των κοινωνικών στρωμάτων, οι οποίες διαδίδονταν από μία πλούσια παραγωγή κάθε λογής εντύπων και εφαρμόζονταν από εταιρείες πιστών οπαδών τους. Εναντίον αυτής της συνήθειας στράφηκε η συχνά καυστική κριτική των εκπροσώπων του Διαφωτισμού, ακόμα και στις σπάνιες περιπτώσεις που τη δραστηριότητα αυτή ανέπτυσσαν άτομα με αναμφισβήτητη επιστημονική κατάρτιση όπως o Μέσμερ, που στηλίτευσε τον α. Η ρήξη μεταξύ επιστήμης και α. θα οριστικοποιηθεί κατά τον 19ο αι., με την εμφάνιση και επικράτηση του επιστημονικού θετικισμού· αλλά ακριβώς αυτή την περίοδο οα. θα κάνει μία νέα εντυπωσιακή εμφάνιση με τον πνευματισμό, του οποίου οιμέθοδοι συγκροτούνται σε αυθεντικές συστηματικές θεωρίες και αποκαλύπτουν μία νέα άνθηση ψυχολογικών καταστάσεων αρχαϊκού τύπου. Η επίσημη επιστήμη θα εξακολουθήσει για πολύ καιρό να είναι αποφασιστικά εχθρική, αρνούμενη να λάβει υπόψη την παράδοξη φαινομενολογία που εκδηλώνεται στις πράξεις πνευματισμού, αν και πολυάριθμοι επιστήμονες στο όνομα αυτών των ίδιων των αρχών του θετικισμού άρχισαν να στρέφουν την προσοχή τους προς αυτές και να υποστηρίζουν λίγο ή πολύ τη γνησιότητά τους. Από την πνευματιστική κίνηση του 19ου αι. ξεκίνησαν δύο εντελώς διαφορετικές τάσεις: από το ένα μέρος η μεταψυχική ως επιστήμη και από το άλλο εκείνη την οποία συνιστούν πλήθος θεοσοφικές, μυστικιστικές κατευθύνσεις, που εξακολουθούν να διατηρούν ζωντανά μέχρι σήμερα τα θέματα και τις διδασκαλίες του παραδοσιακού α. Αποκρυφισμός: ένα από τα 32 χαρακτικά της «Προγνωστικής» του Παρακέλσου («Prognosticatio Theophrasti Paracelsi», 1536), τους συμβολισμούς της οποίας εξηγεί ο ίδιος ο συγγραφέας με δυσνόητα σχόλια. «Η ιερή δεκάδα των σεφιρώθ», χαρακτικό από τη «Θύρα φωτός», καβαλιστική πραγματεία με αποκρυφιστικό περιεχόμενο του Πάουλους Ρίτσιους.

* * *

ο κ. -φολογία, η

γενικός χαρακτηρισμός για διάφορες θεωρίες πρακτικές ή τελετουργικές που βασίζονται στην αποκρυφιστική γνώση και ιδιαίτερα στην υποτιθέμενη γνώση σχετικά με τον κόσμο των πνευμάτων και των άγνωστων δυνάμεων του σύμπαντος.